Niniejszy wpis zawiera fragment raportu „Rok dewastacji państwa prawa”, opublikowanego przez Instytut Ordo Iuris 13 grudnia 2024 r. Z całością raportu można zapoznać się pod adresem https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/rok-dewastacji-panstwa-prawa-raport-ordo-iuris

Główne tezy

• Obecny rząd i stojąca za nim większość sejmowa próbuje podważyć legalność funkcjonowania Krajowej Rady Sądownictwa i w konsekwencji ważności dokonywanych przy jej udziale od 2018 r. nominacji sędziowskich;
• Pierwszym działaniem podjętym w tym celu była uchwała Sejmu z 20 grudnia 2023 r., w której kwestionowano zgodność z Konstytucją ówczesnego składu KRS i wzywano jej członków do „zaprzestania działalności”. Uchwała ta nie ma jednak żadnej mocy prawnej;
• Kolejnym działaniem było wydanie 6 lutego 2024 r. przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzenia, mającego na celu wykluczenie sędziów powołanych od 2018 r. z orzekania w niektórych sprawach. Rozporządzenie to zostało uznane za niezgodne z Konstytucją w wyroku TK z 16 maja b.r.;
• 12 lipca 2024 r. Sejm uchwalił ustawę, która między innymi przewidywała przedwczesne skrócenie kadencji obecnej KRS oraz wykluczała sędziów, którzy zostali powołani od 2018 r., z możliwości kandydowania do nowo kształtowanej KRS. Prezydent Andrzej Duda skierował ustawę do Trybunału Konstytucyjnego;
• 6 września 2024 r. Minister Sprawiedliwości zaprezentował propozycję rozwiązań, które między innymi obejmowałyby obowiązek składania „czynnego żalu” przez sędziów powołanych od 2018 r., którzy chcieliby pozostać na swoich stanowiskach. Propozycje te zostały skrytykowane m.in. przez stowarzyszenie „Iustitia” czy Komisję Wenecką.

1. Konstytucyjna regulacja funkcjonowania Krajowej Rady Sądownictwa

Zgodnie z art. 186 ust. 1 Konstytucji, Krajowa Rada Sądownictwa (dalej: KRS) stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Jej skład osobowy reguluje natomiast art. 187, w myśl którego w skład KRS wchodzą: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, osoba powołana przez Prezydenta Rzeczypospolitej, piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych, czterech członków wybranych przez Sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów. Pozostałe przepisy Konstytucji na temat KRS są dość lakoniczne – przewiduje ona mianowicie, że KRS: może występować do TK z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 186 ust. 2); wybiera spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących (art. 187 ust. 2); kadencja wybieranych członków KRS trwa cztery lata (art. 187 ust. 3) oraz przede wszystkim, że ustrój, zakres działania, tryb pracy KRS oraz sposób wyboru jej członków określa ustawa (art. 187 ust. 4).

Co istotne, Konstytucja w żaden sposób nie określa, kto ma wybierać tych piętnastu członków wybranych spośród sędziów. Zostało to wyraźnie podkreślone przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 czerwca 2017 r.[1], w którym zresztą Trybunał stwierdził niekonstytucyjność ówcześnie obowiązujących przepisów, przewidujących dość złożoną procedurę wyboru przedstawicieli sędziów w kuriach złożonych z przedstawicieli poszczególnych rodzajów sądów. W wyroku tym Trybunał zauważył, że: „Ustrojodawca nie wskazał jednak, kto ma wybierać tych sędziów[…]. Te kwestie zostały przekazane do uregulowania w ustawie. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby sędziów do KRS wybierali sędziowie. Jednak nie można się zgodzić z twierdzeniem, że piastunem czynnego prawa wyborczego muszą tu być wyłącznie gremia sędziowskie…”

Stanowisko to zostało podtrzymane w wyroku z 25 marca 2019 r.[2], w którym Trybunał stwierdził zgodność z Konstytucją nowego trybu wyborów przedstawicieli sędziów w KRS przez Sejm, wprowadzonego na podstawie ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3). W wyroku tym TK zauważył, że: „Stwierdzenie, że art. 187 ust. 1 pkt 2 <<wyraźnie określa, że członkami KRS mogą być sędziowie, wybierani przez sędziów>> nie znajduje podstawy w treści przytaczanego przepisu […]. Skoro ustrojodawca w art. 187 ust. 1 pkt 1 i 3 Konstytucji wskazuje dokładnie, komu przysługuje czynne prawo wyboru członków KRS, to fakt, że nie robi tego w odniesieniu do przedstawicieli sądów, pozwala stwierdzić, że nie uregulował tej kwestii świadomie i oddał ją w ręce ustawodawcy. […] Fakt bycia reprezentacją środowiska prawniczego wynika bowiem nie ze sposobu wyboru członków KRS, ale z tego, że z dużą przewagą wybierani są do jej składu sędziowie, co jest objęte gwarancją konstytucyjną”.

W odniesieniu natomiast do wskazanej we wniosku inicjującym postepowanie sugestii, w myśl której, „wymóg dokonywania wyboru sędziów wyłącznie przez gremia sędziowskie jest możliwy do zrekonstruowania w oparciu o pozostałe wymienione [inne niż art. 187] przepisy konstytucyjne”, Trybunał stwierdził, że znowelizowane przepisy ustawy o KRS są zgodne z art. 2, art. 10 ust. 1 i art. 173 Konstytucji – myśl ta nie została jednak szczegółowo rozwinięta w uzasadnieniu.

2. Uchwała Sejmu z 20 grudnia 2023 r. – podważenie statusu KRS

Dnia 20 grudnia 2023 r., głosami 239 posłów[3] Sejm przyjął Uchwałę w sprawie usunięcia skutków kryzysu konstytucyjnego w kontekście pozycji ustrojowej oraz funkcji Krajowej Rady Sądownictwa w demokratycznym państwie prawnym. W uchwale tej Sejm stanął na stanowisku, że „Wybór przedstawicieli środowiska sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa powinien […] mieć charakter autonomiczny i być realizowany przez środowisko sędziów, bez możliwości czynnego udziału organów władzy ustawodawczej i wykonawczej.” Wobec powyższego Sejm stwierdził, że uchwały dotyczące wyboru członków KRS, podjęte przez Sejm poprzedniej kadencji, „zostały podjęte z rażącym naruszeniem Konstytucji RP”, wobec czego wezwał członków KRS do „niezwłocznego zaprzestania działalności”.

Uchwała taka, podjęta bez wyraźnej podstawy prawnej, nie jest oczywiście w żaden sposób wiążąca. Gwałtownie przeciw jej podjęciu zaprotestowało jednak prezydium KRS, stwierdzając, we własnej uchwale z 20 grudnia 2023 r.[4], że uchwała Sejmu „podważa zaufanie do konstytucyjnych organów, godzi w porządek prawny, wbrew tytułowi inicjuje konflikt o znamionach kryzysu konstytucyjnego”. W szczególności wskazano, że apel do sędziów-członków KRS o zaprzestanie działania stanowi de facto zachętę do działania sprzecznego z prawem, to znaczy niewykonywania swoich obowiązków. Co więcej, działanie Sejmu może być uznane za próbę nacisku na organ stojący wszak na straży niezawisłości sędziowskiej, co stanowiłoby naruszenie zasady podziału władz oraz pośrednio osłabiało samą niezawisłość sędziowską. Wreszcie KRS słusznie wskazał, że zarzut niekonstytucyjnego charakteru obecnego składu Rady nie znajduje uzasadnienia w świetle wspomnianych wyżej wyroków TK, który jest jedynym organem uprawnionym do badania zgodności aktów prawnych z Konstytucją.

Jeśli więc obecna większość parlamentarna chciałaby zmienić tryb powoływania członków KRS, wywodzących się spośród sędziów, powinna po prostu zmienić ustawę o KRS, a nie przyjmować tego typu uchwały, niewywołujące skutków prawnych.

3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2024 r. zmieniające rozporządzenie – Regulamin urzędowania sądów powszechnych – dyskryminacja sędziów powołanych od 2018 r.

Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie[5], które przewidywało dodanie do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych[6] nowego przepisu, który wykluczałby z rozpoznawania niektórych spraw sędziów, którzy objęli stanowisko na podstawie wniosku złożonego przez KRS, której członkowie będący przedstawicieli sądów zostali wybrani przez Sejm., Sędziowie Ci mieli być wyłączeni od orzekania w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego, opartego na podstawie okoliczności dotyczących powołania sędziego. W praktyce chodziło o to, by sędziowie powołani od 2018 r. nie mogli rozpoznawać wniosków o wyłączenie innych sędziów powołanych w tym samym okresie.

Już 14 lutego prezydium KRS podjęło uchwałę[7] o skierowaniu wniosku do TK o zbadanie zgodności rozporządzenia z Konstytucją. Trybunał wyrok w tej sprawie wydał już 16 maja[8], stwierdzając, że wszystkie trzy paragrafy rozporządzenia są niezgodne z Konstytucją. Trybunał przede wszystkim wskazał, że przepisy rozporządzenia wykraczają wyraźnie poza upoważnienie ustawowe, a nawet próbują regulować kwestie, które w myśl art. 176 ust. 2 Konstytucji, mogą być regulowane tylko na poziomie ustawy. Trybunał podniósł również, że arbitralne wyłączenie niektórych sędziów w niektórych spraw stanowi naruszenie niezawisłości sędziowskiej oraz naruszenie prawa do sądu, określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Trybunał zasugerował wręcz, że treść przyjętego przepisu ma charakter pozorny i w rzeczy samej ma służyć umożliwieniu wyłączenia sędziów, powołanych od 2018 r., od orzekania we wszystkich sprawach.

Ponadto Trybunał stwierdził, że akty powołania sędziów, dokonane przez Prezydenta w ramach jego prerogatywy konstytucyjnej, nie mogą być w żaden sposób podważane, ani w drodze ustawy, ani tym bardziej w ramach aktów podustawowych.

4. Ustawa z dnia 12 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa – niekonstytucyjne skrócenie kadencji KRS i zakazanie sędziom powołanym od 2018 r. kandydowania do nowej KRS

Dnia 12 kwietnia 2024 r. Sejm, głosami 240 posłów[9] przyjął ustawę o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa[10]. Ustawa ma na celu przywrócenie trybu wyboru 15 członków KRS-sędziów przez sędziów, z tym że w wyborach powszechnych, a nie w systemie kurialnym, który, jak wskazano wyżej, został uznany przez TK za niekonstytucyjny. Co jednak istotne, ustawa przewiduje skrócenie kadencji (określone w jej art. 3 jako „ustanie działalności”) obecnej KRS, jak również (art. 2 ust. 2) zakaz możliwości kandydowania do „nowej” KRS dla sędziów, którzy zostali powołani na wniosek KRS funkcjonującej na obecnych zasadach (z wyjątkiem jedynie sędziów, którzy powrócili na urząd sędziego i stanowisko zajmowane przed 2018 r.). Co istotne, skreślenie tego drugiego przepisu, jako prawdopodobnie niekonstytucyjnego i sprzecznego z „Pilną wspólną opinią Komisji Weneckiej i Dyrekcji Generalnej do spraw Praw Człowieka i Praworządności Rady Europy w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa”[11], w której stwierdzono, że „całkowite wykluczenie od 2 000 do 3 000 sędziów z około 10 000 kandydatów jest pozbawione kryterium indywidualnej oceny, a zatem budzi wątpliwości co do swojej proporcjonalności”[12], zaproponował Senat jako jedną z poprawek przyjętych do ustawy[13]. Poprawka ta została jednak odrzucona przez Sejm głosami 237 posłów[14].

Dnia 1 sierpnia 2024 r. Prezydent RP skierował przedmiotową ustawę do Trybunału Konstytucyjnego[15] w trybie tzw. kontroli prewencyjnej, zarzucając jej: nieuprawnione ograniczenie biernego prawa wyborczego sędziów do KRS, kwestionowanie prerogatywy Prezydenta RP do powołania osoby do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego, naruszenie zasad niezawisłości sędziowskiej, równoważenia się władz, legalizmu oraz przede wszystkim trwałości określonej w Konstytucji kadencji KRS[16].

W związku z decyzją Prezydenta, uchwałą z 11 października 2024 r.[17] prezydium KRS postanowiło o przystąpieniu do postępowania przed TK, stwierdzając, że przepisy ustawy „prowadzą do naruszenia zasad: demokratycznej legitymacji władzy, suwerenności Narodu, trójpodziału władz, równowagi władz, niezawisłości sędziowskiej i legalizmu”. Oprócz poparcia podniesionych przez Prezydenta zarzutów, KRS skrytykowała również samą główną ideą powrotu do systemu wyborów przedstawicieli sędziów przez sędziów, określając ją jako zmianę „obecnie obowiązującego demokratycznego modelu wyboru sędziowskiej części składu osobowego Krajowej Rady Sądownictwa na rzecz niespełniającego standardów art. 2 i art. 4 Konstytucji RP modelu kooptacyjno-korporacyjnego”. W opinii KRS, z zasad demokratycznego państwa prawa oraz zasady suwerenności narodu wynika obowiązek, by członkowie-sędziowie KRS byli wybierani albo bezpośrednio przez obywateli, albo przynajmniej pośrednio, o ile zostanie zachowany „nieprzerwany łańcuch legitymizacji demokratycznej”.

Dopóki Trybunał Konstytucyjny nie wyda orzeczenia w powyższej sprawie, Prezydent nie może podpisać przedmiotowej ustawy, a tym samym nie może ona zostać opublikowana i wejść w życie. Wydaje się, że przynajmniej w odniesieniu do art. 2 ust. 2 i art. 3 ustawy Trybunał powinien stwierdzić jej niekonstytucyjność.

5. Komunikat Ministra Bodnara z 6 września 2024 r. – zapowiedź nowych rozwiązań dotyczących zmian w sądownictwie

Minister sprawiedliwości Adam Bodnar przedstawił 6 września bieżącego roku zapowiedź propozycji zmian ustawowych, dotyczących statusu sędziów[18].Zaprezentowane zmiany mają polegać na podziale sędziów powołanych po 2018 roku na trzy grupy. Pierwsza z nich, czyli osoby, które po odbyciu asesury zostały powołane na stanowisko sędziowskie po raz pierwszy, ma otrzymać status „sędziów powołanych zgodnie z Konstytucją” – ich status nie będzie w żaden sposób kwestionowany.

Druga została określona jako „osoby, które łączy tzw. wspólne przedsięwzięcie”, czyli takie, które aktywnie brały udział w reformie systemu sprawiedliwości. Osoby te bezwzględnie i nieodwołalnie zostaną usunięte z zajmowanych stanowisk i cofnięte na te zajmowane wcześniej. Z nie do końca jasnych zapowiedzi ministra zdaje się wynikać, że osoby takie zostaną ponadto pozbawione możliwości ubiegania się o awans, a ponadto zostaną wobec nich przeprowadzone postępowania dyscyplinarne, prowadzone przez specjalnie w tym celu powołany nowy organ – „Konsylium Dyscyplinarne”.

Wreszcie trzecia grupa to osoby, które wprawdzie awansowały w strukturze sądownictwa, ale „nie można postawić im zarzutu udziału we wspólnym przedsięwzięciu”. Wobec tych osób przewidziane jest wprowadzenie „instytucji tzw. czynnego żalu”, polegającej na tym, że jeśli złożą stosowne oświadczenie, w którym powiedzą, że „to był ich błąd życiowy”, to o ile ich awans również zostanie cofnięty, nie zostaną jednak wykluczone z możliwości ponownego się starania o niego, jak również nie będą wobec nich prowadzone postępowania dyscyplinarne.

Powyższe propozycje spotkały się z żywiołowym sprzeciwem wielu środowisk. Po pierwsze, w uchwale z 12 września 2024 r.[19], prezydium KRS stanęło na stanowisku, że propozycje te wprost naruszają konstytucyjne gwarancje niezawisłości i nieusuwalności sędziowskiej. Szczególnej krytyce poddana została instytucja „czynnego żalu”, jako „oczywiste w swej historycznej wyrazistości nawiązanie do samokrytyk składanych przez osoby, które podpadły władzy, w realiach ustrojowych Związku Sowieckiego, czy też stalinowskiego początku PRL”. KRS zauważył również, że „Weryfikacji [sędziów – takiej, jaką proponuje Minister] […] nie przeprowadzono ani w roku 1918 w stosunku do sędziów państw zaborczych, ani w 1989 w stosunku do sędziów mianowanych przez władzę komunistyczną, co więc[ej], której nie zastosowały nawet hitlerowskie Niemcy po zajęciu naszego państwa w roku 1939 w stosunku do sędziów II Rzeczypospolitej, a której dokonali jedynie komuniści w czasie przejęcia władzy w drugiej połowie lat czterdziestych”. Wreszcie KRS trafnie podnosi, że niedopuszczalne jest wyciąganie negatywnych konsekwencji prawnych wobec osób, które jedynie skorzystały z przewidzianej prawem procedury, której konstytucyjność nie została zresztą podważona przez uprawniony do tego organ (czyli TK). W związku z powyższym KRS wezwała Sejm Rzeczypospolitej Polskiej do wyrażenia zdecydowanego sprzeciwu wobec propozycji Ministra.

W podobnym tonie wybrzmiewa stanowisko zajęte przez przedstawicieli środowisk prawniczych[20], w którym podkreślono, że „Żądanie od sędziów przez Ministra Sprawiedliwości aktu skruchy w postaci <<czynnego żalu>> – instytucji zaczerpniętej z norm prawa karnego i przeznaczonej dla spolegliwych przestępców – należy odczytywać jako oczywisty szantaż, prowadzący do łamania sędziowskiej niezależności i prowadzący do pozostania w zawodzie jedynie tych, którzy zaakceptują to naruszenie Konstytucji i zależność od władzy wykonawczej”. Zarazem przestrzeżono, że jeśli Minister faktycznie zechce zrealizować powyższe zapowiedzi, to może to być równoznaczne z popełnieniem „deliktu konstytucyjnego, będącego w przyszłości podstawą odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu […]”.

Co szczególnie wymowne, przeciw instytucji „czynnego żalu” głos zabrali również przeciwnicy obowiązującego od 2018 r. modelu funkcjonowania KRS, skupieni wokół stowarzyszenia sędziów „Iustitia”. Jeden z czołowych ich przedstawicieli, sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie Igor Tuleya stwierdził, że sam nigdy by nie złożył takiego upokarzającego oświadczenia[21].

Przede wszystkim jednak należy wskazać, że również Komisja Wenecka, w opinii z 14 października 2024 r.[22], zajęła stanowisko krytyczne wobec propozycji przedstawionych przez Ministra. Komisja podkreśliła, że ewaluacja pracy sędziów musi mieć zawsze charakter indywidualny i nie jest możliwe ich grupowe usuwanie. Wskazała również, że w świetle polskiej Konstytucji nie jest możliwe usunięcie sędziego w drodze samej ustawy, bez wyroku sądowego. Za takie wyroki nie mogą natomiast zostać uznane wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, ani Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, gdyż te sądy nie mają takich kompetencji. Nie może być nim również wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2019 r.[23], w którym SN nie stwierdził nieważności konkretnych i indywidualnych działań podjętych przez KRS.

Komisja ponadto zajęła stanowisko, że ocena sędziów nie może być prowadzona przez organ zależny od rządu. Gdyby natomiast organ taki miał charakter niesądowy, od jego ewentualnej negatywnej oceny musi przysługiwać odwołanie do sądu. Komisja stwierdziła również, że powyższego nie może zastąpić jedynie zachowanie prawa do ponownego udziału w konkursach na stanowisko sędziowskie po ewentualnej negatywnej ocenie skutkującej pozbawieniem dotychczasowej funkcji.

Komisja zasugerowała również, że w jej opinii nie ma podstaw by stwierdzić, że sędziowie którzy awansowali od 2018 r. dopuszczali się tym samym deliktów dyscyplinarnych, które upoważniałyby do obniżania ich uposażeń..

Odnośnie natomiast do rozstrzygnięć podejmowanych w sprawach indywidualnych, dokonywanych przez sędziów powołanych po 2018 r., Komisja stanęła na stanowisku, że tutaj również konieczna jest indywidualna ocena każdej sprawy. Zaproponowano stworzenie specjalnej procedury, która pozwalałaby na wnioskowanie o wzruszanie orzeczeń, ale jedynie w pewnym zakreślonym terminie, po którym procedura ta zostałaby uchylona. Brak takiego terminu oznaczałby ryzyko niepewności prawa. Orzeczenia mogłyby być wzruszane oczywiście tylko, jeśli wykazano by, że sposób nominacji sędziego miał wpływ na wynik postępowania.

Wreszcie Komisja wskazała, że niektóre przedstawione jej propozycje (na przykład ogólna koncepcja powrotu sędziów na wcześniej zajmowane stanowiska) są zbyt ogólne by mogła zająć wobec nich wyczerpujące stanowisko i zamiast tego wyraziła gotowość wyrażenia opinii, gdy przedstawiony zostanie pełny projekt zmiany przepisów.

Być może ta powyższa opinia, zdecydowanie negatywna wobec propozycji przedstawionych we wrześniu przez Ministra, mimo iż niewiążąca, sprawiła, że do chwili obecnej konkretny projekt ustawy w przedmiotowym zakresie nie został opublikowany.

6. Sąd Najwyższy: Test niezawisłości dotyczy wszystkich sędziów i może odbywać się tylko na podstawie ustawy

W ostatnim czasie ze strony Sądu Najwyższego zapadło również rozstrzygnięcie[24] istotne dla statusu sędziów powołanych na stanowisko od 2018 r. Sąd Najwyższy rozpatrywał zażalenia na wcześniejsze postanowienie swojego innego składu z 18 lipca 2024 r. o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, wydane przy okazji wyroku[25] kasacyjnego, w którym SN przekazał sprawę do sądu I instancji do ponownego rozpoznania. Jedyną podstawą wyroku z lipca było stwierdzenie przez SN, że wyrok wydany przez sąd I instancji musi zostać uchylony z mocy prawa ze względu na to, że sąd był nienależycie obsadzony w rozumieniu art. 439 § 1. pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego[26]. To nienależyte obsadzenie miało natomiast polegać na tym, że w składzie orzekającym znalazł się Sędzia, który został powołany na swoje stanowisko na podstawie wniosku KRS funkcjonującej na zasadach obowiązujących od 2018 r., przez co „skład Sądu Okręgowego, który orzekał w sprawie jako sąd pierwszej instancji, nie spełniał […] kryteriów niezależności i bezstronności przynależnych »sądowi ustanowionemu ustawą« w znaczeniu konstytucyjnym i konwencyjnym”[27].

W postanowieniu z sierpnia SN zdecydowanie nie zgodził się z dopuszczalnością takiego rozstrzygnięcia. Przede wszystkim podkreślił, że w obecnym stanie prawnym, tak zwany „test niezawisłości i bezstronności sędziego” może odbywać się wyłącznie na podstawie art. 42a § 3. i następne prawa o ustroju sądów powszechnych. Przepisy te (konkretnie § 6) przyznaje prawo do wystąpienia z takim wnioskiem, w wypadku postępowania karnego, jedynie stronie i jedynie (§ 5) w terminie 7 dni od zawiadomienia o składzie rozpoznającym sprawę. SN stwierdził ponadto, że z uprawnienia tego strona może korzystać wobec wszelkich sędziów, nie tylko powołanych od 2018 r. Wskazano, że o wątpliwościach co do niezawisłości i bezstronności można mówić zwłaszcza wobec sędziów, którzy zostali powołani do 1989 r. przez Radę Państwa PRL. Również jednak po tym okresie, a przed 2018 r., wobec procedury powoływania sędziów już z udziałem KRS były podnoszone różnorakie wątpliwości o charakterze konstytucyjnym. Powyższe doprowadziło Sąd do konkluzji, w myśl której „ustawodawca uznał, że żaden sędzia SN, sądu powszechnego, sądu wojskowego, NSA i sądu administracyjnego, bez względu na datę powołania, nie spełnia ustawowych i konwencyjnych gwarancji niezawisłości i bezstronności, czego skutkiem jest – w myśl nowelizacji wprowadzonej ustawą z dnia 9 czerwca 2022 r. – przyznanie stronom i uczestnikom każdego konkretnego postępowania, uprawnienia do składania wniosków o zbadanie spełnienia przez konkretnego sędziego wyznaczonego do rozpoznania sprawy wymogów niezawisłości i bezstronności”[28]. Cały zaś wywód na temat wyroku SN z lipca został podsumowany następującym stwierdzeniem, wytłuszczonym w oryginalnym tekście postanowienia z sierpnia: „Konkludując, stwierdzić należy, iż uchylenie wyroków sądów pierwszej i drugiej instancji przez Sąd Najwyższy rozpoznający kasację, dokonane […] w nieznanej ustawie procedurze o charakterze inkwizycyjnym, stanowi oczywiste i rażące naruszenie art. 42a § 3 – § 14 p.u.s.p. i art. 7 w zw. z art. 87 Konstytucji RP, skutkujące jednocześnie pozbawieniem testowanego sędziego prawa do właściwego rzeczowo i miejscowo sądu ustanowionego ustawą oraz pozbawieniem prawa do skutecznego środka odwoławczego, a nadto pozbawieniem prawa oskarżonego do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie – co stanowi oczywiste i rażące naruszenie art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 i art. 13 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.”

7. Podsumowanie

Pomimo licznych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego stwierdzających, że działania podejmowane przez nową koalicję rządzącą, w tym zwłaszcza przez ministra Bodnara, mające na celu podważyć status KRS funkcjonującej na zasadach obowiązujących od 2018 r., są wadliwe prawnie, rząd nie rezygnuje z dążenia do realizacji tego celu. Nie baczy przy tym na oczywiste skutki społeczne, takie jak podważenie zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości, sędziów, czy ogólnie państwa i prawa polskiego. Co więcej, na działania te można patrzeć jako na marnotrawienie publicznych środków. Tworzony w ten sposób chaos jest również niestety pogłębiany przez postawę części środowiska sędziowskiego, która jawnie popiera kurs wytyczony przez rząd, podważając tym samym spójność polskiego systemu prawnego, zwłaszcza jeśli chodzi o wytyczony w jego ramach podział właściwości i kompetencji poszczególnych organów.

Wszystkie spośród przyjętych przez rząd rozwiązań, które miały charakter legislacyjny, albo już zostały podważone przez Trybunał Konstytucyjny, jako oczywiście sprzeczne z Konstytucją, albo, jak należy przypuszczać, wkrótce zostaną. Trzeba zgodzić się ze stanowiskiem TK, że funkcjonujący od 2018 r. model wyboru sędziów do KRS nie jest sprzeczny z Konstytucją, a wręcz w większym stopniu realizuje zasadę równowagi władz (w ramach tzw. „checks and balances”) i zmniejsza ryzyko oligarchizacji władzy sędziowskiej.

Należy również zauważyć, że próby podważania statusu poszczególnych sędziów prowadzą do przewlekłości postępowań oraz braku pewności prawa, co najbardziej godzi przede wszystkim w zwykłych ludzi – uczestników postępowań. Należy mieć nadzieję, że konsekwentne stosowanie obecnie obowiązujących przepisów, pozwalających na przeprowadzanie tzw. testów niezawisłości wobec wszystkich sędziów (a nie tylko ich pewnej grupy, wybranej ze względów politycznych), na jasnych i jednoznacznych zasadach, przyczyni się do ograniczenia powyższych negatywnych zjawisk.

Wobec powyższego, działania podejmowane przez Ministra Sprawiedliwości w ostatnim czasie, w tym tak kuriozalne, jak propozycja wymogu składania przez sędziów „czynnego żalu”, można uznać za kolejny przejaw ingerencji obecnego rządu w niezawisłość sędziowską.

Jędrzej Jabłoński

---

^[1]        Wyrok z dnia 20 czerwca 2017 r., sygn. akt K 5/17, OTK ZU A/2017, poz. 48, https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/view/sprawa.xhtml?pokaz=dokumenty&sygnatura=K%205/17, dostep 13.11.2024 r.

^[2]        Wyrok z dnia 25 marca 2019 r., sygn. akt K 12/18, https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/view/sprawa.xhtml?pokaz=dokumenty&sygnatura=K%2012/18, dostęp 13.11.2024 r.

^[3]        Głosowanie nr 132 na 1. posiedzeniu Sejmu dnia 20-12-2023 r. o godz. 19:04:06, https://www.sejm.gov.pl/Sejm10.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&nrkadencji=10&nrposiedzenia=1&nrglosowania=132, dostęp 13.11.2024 r.

^[4]        Uchwała Prezydium Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 20 grudnia 2023 r., 20.12.2023 r., https://krs.pl/pl/aktualnosci/2331-uchwala-prezydium-krajowej-rady-sadownictwa-z-dnia-20-grudnia-2023-r.html, dostęp 14.11.2024 r.

^[5]        Dz.U. z 2024 r. poz. 149.

^[6]        Dz.U. z 2022 r. poz. 2514 ze zm.

^[7]        Uchwała NR 99/2024 Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 14 lutego 2024 r., 14.02.2024 r., https://krs.pl/pl/aktualnosci/2396-uchwala-nr-99-2024-krajowej-rady-sadownictwa-z-dnia-14-lutego-2024-r.html dostęp 14.11.2024 r.

^[8]        Wyrok z dnia 16 maja 2024 r. sygn. akt U 1/24, OTK ZU A/2024, poz. 47, https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/Sprawa?cid=1&sprawa=27643, dostęp 14.11.2024 r.

^[9]        Głosowanie nr 15 na 9. posiedzeniu Sejmu dnia 12-04-2024 r. o godz. 14:22:26, https://www.sejm.gov.pl/sejm10.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&nrkadencji=10&nrposiedzenia=9&nrglosowania=15, dostęp 14.11.2024 r.

^[10]       Tekst ustawy ustalony ostatecznie po rozpatrzeniu poprawek Senatu jest dostępny na stronie Sejmu, pod adresem: https://orka.sejm.gov.pl/opinie10.nsf/nazwa/219_u/$file/219_u.pdf, dostęp 14.11.2024 r.

^[11]       CDL-PI(2024)009-e Poland – Urgent Joint Opinion of the Venice Commission and the Directorate General of Human Rights and Rule of Law of the Council of Europe on the draft law amending the Law on the National Council of the Judiciary of Poland, 8.05.2024 r., https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-PI(2024)009, dostęp 14.11.2024 r.

^[12]       Tamże, pkt 81.

^[13]       Uchwała Senatu z 9 maja 2024 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, druk sejmowy nr 378, https://orka.sejm.gov.pl/Druki10ka.nsf/0/CF450942F34E684AC1258B18004F7042/%24File/378.pdf, dostęp 14.11.2024 r. Konkretnie była to poprawka 31.

^[14]       Głosowanie nr 92 na 15. posiedzeniu Sejmu dnia 12-07-2024 r. o godz. 15:06:36, https://www.sejm.gov.pl/sejm10.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&NrKadencji=10&NrPosiedzenia=15&NrGlosowania=92, dostęp 14.11.2024 r.

^[15]       Sprawa Kp 2/24 – wniosek Prezydenta RP, https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/Sprawa?&pokaz=dokumenty&sygnatura=Kp%202/24, dostęp 14.11.2024 r.

^[16]       Na marginesie można również zauważyć, że Prezydent zarzucił całości ustawy sprzeczność z konstytucją z przyczyn proceduralnych, w związku z zablokowaniem możliwości wykonywania mandatu przez Panów posłów Mariusza Kamińskiego i Macieja Wąsika.

^[17]       Uchwała Nr 852/2024 Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 11 października 2024 r. 11.10.2024 r., https://krs.pl/pl/aktualnosci/2637-uchwala-nr-852-2024-krajowej-rady-sadownictwa-z-dnia-11-pazdziernika-2024-r.html, dostęp 14.11.2024 r.

^[18]       Nowe rozwiązania dotyczące zmian w sądownictwie, 06.09.2024, https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/nowe-rozwiazania-dotyczace-zmian-w-sadownictwie, dostęp 14.11.2024 r.

^[19]       Uchwała nr 747/2024 Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 12 września 2024 r., 12.09.2024 r., https://www.krs.gov.pl/pl/aktualnosci/2610-uchwala-nr-747-2024-krajowej-rady-sadownictwa-z-dnia-12-wrzesnia-2024-r.html, dostęp 14.11.2024 r.

^[20]       Polskie środowiska prawnicze o czystkach w sądach planowanych przez Premiera Donalda Tuska i Ministra Sprawiedliwości Adama Bodnara, 09.09.2024 r., https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/polskie-srodowiska-prawnicze-o-czystkach-w-sadach-planowanych-przez-premiera, dostęp 14.11.2024 r.

^[21]       „Czynny żal” sędziów. Tuleya: nigdy nie złożyłbym takiego oświadczenia, 09.09.2024 r., https://trojka.polskieradio.pl/artykul/3422874,czynny-zal-sedziow-tuleya-nigdy-nie-zlozylbym-takiego-oswiadczenia, dostęp 14.11.2024 r. Należy jednak zaznaczyć, że zdaniem sędziego Tuleyi wszyscy sędziowie powołani na wniosek KRS funkcjonującej na zasadach obowiązujących od 2018 r. powinni zostać bezwzględnie usunięci z zawodu, bez jakiejkolwiek weryfikacji.

^[22]       CDL-AD(2024)029-e Poland – Joint Opinion of the Venice Commission and the Directorate General Human Rights and Rule of Law on European standards regulating the status of judges, adopted by the Venice Commission at its 140th Plenary Session (Venice, 11-12 October 2024), https://venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2024)029-e , dostęp 14.11.2024 r. Należy w tym miejscu zaznaczayć, że opinia ta nie jest w żaden sposób wiążąca dla polskiego system prawnego.

^[23]       Sygn. akt III PO 7/18.

^[24]       Postanowienie SN z dnia 7 sierpnia 2024 r. w sprawie I KZ 34/24, https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/i%20kz%2034-24.pdf, dostęp 15.11.2024 r.

^[25]       Sygn. akt I KK 86/24

^[26]       Dz.U. z 2024 r. poz. 37 ze zm.

^[27]       Postanowienie SN z dnia 7 sierpnia 2024 r.

^[28]       Tamże.

Źródło ilustracji: Adobe Stock.