- Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości częściowo znoszące zasadę losowego przydziału spraw sądowych, jest sprzeczne z ustawą i konstytucją.
- Wydając to rozporządzenie Minister przekroczył granice upoważnienia ustawowego, naruszając ustawowe zasady niezmienności składu orzeczniczego oraz losowego przydziału spraw, a ponadto nie dopełnił obowiązku zasięgnięcia opinii Krajowej Rady Sądownictwa.
- Równolegle do wniosku do TK Prezydent RP złożył zawiadomienie o możliwości popełnienia przez Ministra Żurka przestępstwa przekroczenia uprawnień. W świetle wyroku TK należy uznać, że działanie Ministra jak najbardziej mieści się w znamionach tego przestępstwa.
Nie tak dawno informowaliśmy o tym, jak to Minister Sprawiedliwości, Waldemar Żurek, wydał Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie – Regulamin urzędowania sądów powszechnych, które otwarcie podważało ustawową zasadę losowego przydziału spraw składom sędziowskim w wypadku składów wieloosobowych.
Działanie Ministra spotkało się ze zdecydowaną reakcją Prezydenta RP, Karola Nawrockiego, który raptem kilka dni po wydaniu rozporządzenia stwierdził, że jest ono:
ostentacyjnym aktem bezprawia.
Nie skończyło się bynajmniej jednak na samych tylko deklaracjach – Prezydent, korzystając z uprawnienia przyznanego mu przez art. 199 ust. 1 pkt 1 Konstytucji, 24 października 2025 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności rozporządzenia z Konstytucją oraz ustawą, na postawie której zostało ono wydane.
Już wcześniej (8 października 2025 r.) wniosek do TK w tej samej sprawie złożyła Krajowa Rada Sądownictwa. Oprócz kwestii związanych z naruszeniem ustawowej zasady losowego przydziału spraw sędziom, KRS w swoim wniosku podkreśliła również kwestię tego, że rozporządzenie zostało wydane z naruszeniem przepisów upoważniających do jego wydania – konkretnie chodziło o naruszenie obowiązku zasięgnięcia opinii Krajowej Rady Sądownictwa, o którym mowa w art. 41 § 1 Prawa o ustroju sądów powszechnych. Jakkolwiek pierwotny projekt rozporządzenia został skierowany do zaopiniowania między innymi przez KRS, to w jego ostatecznej wersji znalazły się przepisy znacznie zmienione względem pierwotnej wersji, których ostateczne brzmienie nie zostało tym samym zaopiniowane przez KRS.
Trybunał rozpatrzył oba wnioski na rozprawie, która miała miejsce 12 listopada.
W rozprawie tej nie uczestniczył Minister Żurek, mimo iż, zgodnie z art. 42 ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym był on uczestnikiem tego postępowania zarówno jako organ, który wydał akt normatywny objęty wnioskiem (pkt 3 tego przepisu) oraz jako Prokurator Generalny (pkt 7). Tego samego dnia TK wydał wyrok (sygn. U 4/25), w którym stwierdził niekonstytucyjność większości przepisów rozporządzenia.
Naruszenie ustawowych zasad losowego przydziału spraw oraz niezmienności składu orzeczniczego, a art. 92 ust. 1 Konstytucji
Przede wszystkim, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że:
§ 1 pkt 2 i 3 rozporządzenia powołanego w punkcie 1 jest niezgodny z art. 47a ustawy powołanej w punkcie 1 w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
To właśnie te przepisy pozwalały prezesom sądu na określenie zasad, w oparciu o które przewodniczący wydziałów mogliby następnie imiennie wyznaczać sędziów (innych niż referent) do składu wieloosobowego orzekającego w konkretnej sprawie.
Taka decyzja TK, jak i jej uzasadnienie, nie powinno być dla nikogo zaskoczeniem. W komunikacie po wyroku wskazano wprost:
Zasady przydziału spraw zostały uregulowane w art. 47a ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych wprowadzonym 12 lipca 2017 r. i ustanawiającym system losowego przydziału spraw. Sprawy są zatem przydzielane sędziom, asesorom i referendarzom sądowym losowo w ramach poszczególnych kategorii spraw. […] Natomiast § 1 pkt 2 i pkt 3 kontrolowanego rozporządzenia zmieniającego przyznawały przewodniczącemu wydziału kompetencję do wyznaczania sędziów do składu orzekającego jako alternatywę dla systemu losowego przydziału spraw. Należało zatem uznać, że przepisy te są niezgodne z art. 47a ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Przypomnijmy, że art. 47a § 1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych określa ogólną zasadę losowego przydziału spraw, bez względu na liczbę osób w składzie orzekającym, dopuszczając przy tym wyłącznie jeden wyjątek:
chyba że sprawa podlega przydziałowi sędziemu pełniącemu dyżur.
Z kolei art. 92 ust. 1 Konstytucji określa zasady wydawania rozporządzeń:
Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
Upoważnienie do wydania przedmiotowego rozporządzenia (art. 41 prawa o ustroju sądów powszechnych) stwierdzało wprawdzie, że Minister określi:
2) szczegółowe zasady przydziału spraw, w tym:
a) sposób dokonywania losowania spraw,
b) zasady ustalania składów wieloosobowych,
– nie pozwalało jednak w żadnym wypadku na ograniczanie przywołanej wyżej reguły losowego przydziału spraw, o której mowa w art. 47a Prawa o ustroju sądów powszechnych.
Kierując się analogicznymi przesłankami TK stwierdził, że:
§ 1 pkt 6 lit. b rozporządzenia powołanego w punkcie 1 jest niezgodny z art. 47b ustawy powołanej w punkcie 1 w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Dotyczyło to przepisów rozporządzenia, które pozwalały na przekazanie sprawy, którą przedzielono już jakiemuś referentowi, do innego referenta, w wypadku:
- powrotu referenta, który jeszcze wcześniej zajmował się tą sprawą, a którego referat został następnie podzielony i sprawy z niego przekazane innym referentom – jeśli ci inni referenci nie podjęli w sprawie żadnych czynności, to sprawa miała móc wrócić do tego pierwotnego, wracającego referenta (dodawany ust. 3a);
- w razie przydzielenia do wydziału kolejnego sędziego lub asesora sądowego, jeżeli w danej sprawie czas oczekiwania na rozprawę przekracza 12 miesięcy od daty wpływu sprawy do sądu – prezes sądu miał móc zarządzić losowy przydział nowemu referentowi spraw przydzielonych innym referentom, w których nie podjęto żadnych czynności (dodawany ust. 3b).
Tymczasem Prawo o ustroju sądów powszechnych przewiduje w art. 47b możliwość zmiany składu sądu może wyłącznie w przypadku niemożności albo długotrwałej przeszkody rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie. TK stwierdził więc, że:
art. 47b ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych ustanowił zasadę niezmienności składu sądu oraz wyjątki od tej zasady. Zmiana składu sądu może nastąpić tylko w przypadku niemożności rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie albo długotrwałej przeszkody w rozpoznawaniu sprawy w dotychczasowym składzie. Wprowadzona w ocenianym § 1 pkt 6 lit. b rozporządzenia zmieniającego kompetencja prezesa sądu do zmiany składu sądu wykraczała poza ustawowo przewidziane sytuacje odstępstwa od zasady niezmienności składu. Należało zatem uznać, że § 1 pkt 6 lit. b rozporządzenia zmieniającego jest niezgodny z art. 47b ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Niedopełnienie obowiązku zasięgnięcia opinii KRS, a art. 7 Konstytucji
TK przychylił się również do stanowiska KRS, w myśl którego niespełniony został wymóg opiniowania rozporządzenia przez KRS. Dotyczyło to konkretnie przepisów określających nowe zasady przydziału spraw sędziów sprawującym dodatkowe funkcje (§ 1 pkt 5 i 7 rozporządzenia) oraz przepisów przejściowych (§ 2 oraz § 3):
§ 1 pkt 5 i 7, § 2 oraz § 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 września 2025 r. zmieniającego rozporządzenie ‒ Regulamin urzędowania sądów powszechnych są niezgodne z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. ‒ Prawo o ustroju sądów powszechnych w związku z art. 92 ust. 1 w związku z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. […] Według art. 41 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych Minister Sprawiedliwości określa w drodze rozporządzenia regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Zasięgnięcie opinii KRS ma zatem charakter obowiązku ustawowego i obejmuje wszystkie zagadnienia uregulowane w regulaminie. W toku prac nad rozporządzeniem Minister Sprawiedliwości wprawdzie zasięgnął opinii KRS, jednak opinia wyrażona przez KRS odnosiła się do projektu rozporządzenia zmieniającego z 14 sierpnia 2025 r., które w stosunku do pierwotnej wersji uległo istotnej zmianie treściowej obejmującej w szczególności przepisy § 1 pkt 5, pkt 7, § 2 oraz § 3. Trybunał uznał zatem, że przepisy, które nie zostały zaopiniowane przez KRS, są niezgodne z art. art. 41 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 7 Konstytucji.
Ciekawe jest tu zwłaszcza przywołanie art. 7, w myśl którego:
Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.
Oznacza to ni mniej nie więcej, jak to, że w świetle orzecznictwa Trybunału, jeśli jakikolwiek Minister wyda rozporządzenie, w oparciu o uprawniającego go do tego upoważnienie ustawowe, ale nie skonsultuje lub nie uzgodni go przy tym należycie z innym podmiotem lub podmiotami, z którymi, zgodnie z tą podstawą, powinien był to zrobić, to działa z przekroczeniem swoich kompetencji. Tym samym rodzi się zasadne pytanie o możliwość poniesienia w tym zakresie odpowiedzialności karnej z tytułu art. 231 § 1Kodeksu karnego, penalizującego przekraczanie uprawnień lub niedopełnianie obowiązków przez funkcjonariuszy publicznych, działających na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Jest to refleksja szczególnie istotna w świetle nie tylko działań Ministra Żurka, ale również chociażby Minister Edukacji Barbary Nowackiej, która kilkukrotnie wydawała rozporządzenia dotyczące organizacji lekcji religii bez, wymaganego przez ustawę, porozumienia z przedstawicielami Kościołów i innych związków wyznaniowych.
Rozporządzenie a art. 45 Konstytucji (Prawo do Sądu)
Wracając natomiast do wyroku TK, to w pozostałym zakresie postępowanie zostało umorzone. Z tego też powodu nie został rozpatrzony chociażby zarzut sprzeczności rozporządzenia z art. 45 Konstytucji, zgodnie z którym:
Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Ten wzorzec kontroli został wskazany zarówno przez KRS:
Zgodnie z art. 45 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. […] Niezależność sądów wymaga ustawowych gwarancji kreujących zasady kształtowania składu sądu. […] Krajowa Rada Sądownictwa podziela stanowisko wyrażone przez Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 maja 2024 r., sygn„ U 1/24, iż: ,,sąd właściwy, to sąd ukształtowany (ustanowiony) na podstawie przepisów ustawy. Przez sąd ustanowiony ustawą należy również rozumieć określenie zasad przydziału spraw w drodze ustawy. Określenie składu sądu przez przepis aktu normatywnego rangi rozporządzenia, niejako ukrycie wpływu władzy wykonawczej na kształt sądu w przepisach pozornie regulujących kwestie techniczne ( … ) stanowi o sądzie niewłaściwym w rozumieniu art. 45 ust. I Konstytucji.” Zasady niezmienności składu orzeczniczego oraz losowego przydziału spraw stanowią zasady gwarancyjne prawidłowego ukształtowania sądu (składu orzeczniczego) bez ingerencji czynników zewnętrznych, w tym nade wszystko władzy politycznej zainteresowanej kierunkiem rozstrzygnięcia określonych spraw. Z punktu widzenia obywatela nawet odstępstwo od tych zasad w oparciu o regulację ustawową może zagrażać realizacji prawa do sądu i skłaniać go do wykorzystania mechanizmu wyłączenia sędziego przewidzianego w procedurach karnej i cywilnej. Odstępstwo od tych gwarancyjnych zasad na poziomie rozporządzenia stanowi zaś o rażącym naruszeniu prawa do sądu prawidłowo ukształtowanego w rozumieniu art. 45 ust. Konstytucji.
– jak i przez Prezydenta:
wprowadzenie przez Ministra Sprawiedliwości w zaskarżonym rozporządzeniu zmieniającym przesłanki umożliwiającej arbitralne wyznaczanie składów sądów, narusza prawo do sądu określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji w jego aspekcie właściwego ukształtowania sądu.
Jest jednak zrozumiałe, że w świetle oczywistej sprzeczności rozporządzenia z ustawą, na podstawie której zostało wydane i tym samym sprzeczności z art. 92 ust. 1 Konstytucji, nie było konieczne rozważanie dodatkowych wzorców kontroli. Warto w tym miejscu przypomnieć stanowisko TK, przywołane we wniosku KRS, a wyrażone w wyroku z 30 kwietnia 2009 r. (sygn.. U 2/08):
Zadaniem rozporządzenia jest wykonywanie ustawy, a nie jej uzupełnianie, modyfikacja czy powtarzanie jej postanowień.
Ta norma została w oczywisty sposób złamana przez Ministra Żurka. Gdyby jednak TK pochylił się również nad normą zawartą w art. 45 Konstytucji, to z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że również i jej złamania dopatrzyłby się w przedmiotowym rozporządzeniu.
Skutki wyroku
Wyrok eliminuje opisane wyżej przepisy z polskiego porządku prawnego. Oznacza to, że jeśli w składzie orzekającym znajdzie się sędzia wyznaczony przez przewodniczącego wydziału z pominięciem systemu losowego przydziału spraw, to orzeczenie wydane przez taki skład będzie nieważne w rozumieniu z art. 379 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego, lub, w wypadku procedury karnej – zgodnie z art. 439 § 1 pkt 1 Kodeksu postępowania karnego będzie podlegało bezwzględnie uchyleniu przez sąd odwoławczy.
Co więcej – wydaje się, że również prezes sądu określający zasady odstępstwa losowego przydziału spraw lub prezes wydziału, wyznaczający sędziów w oparciu o te zasady, będą ryzykowali odpowiedzialność karną z tytułu przekroczenia uprawnień (przywołany wyżej art. 231 § 1 kodeksu karnego).
Odpowiedzialność taką może natomiast ponieść również sam Minister Żurek. Oto bowiem równolegle do wniosku do TK Prezydent RP złożył również zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przez Ministra przestępstwa właśnie z tytułu art. 231 § 1 kodeksu karnego, ze względu na:
bezprawną ingerencję organu władzy wykonawczej w niezależność władzy sądowniczej i niezawisłość sędziów oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP zapewniający prawa do bezstronnego sądu ustanowionego ustawą poprzez stworzenie możliwości arbitralnego wyznaczania składów orzekających
– polegająca na tym, że Minister:
wydał akt wykonawczy poza delegacją ustawową i sprzeczny z ustawą czym przekroczył przysługujące mu jako Ministrowi Sprawiedliwości uprawnienia działając na szkodę interesu publicznego, jakim jest praworządność i niezależność wymiaru sprawiedliwości oraz prawa obywateli do bezstronnego sądu ustanowionego ustawą.
Prezydent podkreślił przy tym, że Minister nie powinien być w stanie zasłonić się tym, że nie działał umyślnie, gdyż:
Zaznaczyć należy, że w trakcie procesu legislacyjnego organy państwowe biorące udział w tym procesie zwracały uwagę na brak zgodności projektowanych zapisów z przepisami prawa. […] Pomimo tych opinii Minister Sprawiedliwości świadomie kontynuował proces legislacyjny, wprowadzając akt oczywiście sprzeczny z ustawą oraz z Konstytucją RP. Działanie to – umyślne i podjęte sprawowania w ramach funkcji publicznej – wskazuje na możliwość wyczerpania znamion przestępstwa z art. 231 § 1 Kodeksu karnego, tj. przekroczenia uprawnień przez funkcjonariusza publicznego ze szkodą dla interesu publicznego, jakim jest praworządność i niezależność wymiaru sprawiedliwości.
Oczywiście, dopóki obecny rząd zachowuje kontrolę nad nielegalnie przejętą prokuraturą, szanse na należyte przeprowadzenia postępowania w powyższym zakresie nie są zbyt duże. Można jednak mieć nadzieję, że odbędzie się ono, gdy tylko będzie to możliwe, a nadużycia Ministra Żurka nie pozostaną nierozliczone.
