Niniejszy wpis zawiera fragment raportu „Rok dewastacji państwa prawa”, opublikowanego przez Instytut Ordo Iuris 13 grudnia 2024 r. Z całością raportu można zapoznać się pod adresem https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/rok-dewastacji-panstwa-prawa-raport-ordo-iuris

Główne tezy:

• Działania minister edukacji Barbary Nowackiej od pierwszego dnia jej urzędowania ukierunkowane są między innymi na obniżenie renomy zajęć z religii i zniechęcenie uczniów do uczęszczania na te zajęcia.
• Już w dniu zaprzysiężenia rządu minister Nowacka zapowiedziała ograniczenie o połowę liczby lekcji religii, niewliczanie oceny z religii do średniej i nieumieszczanie jej na świadectwie szkolnym czy umiejscowienie ich przed lub po zajęciach obowiązkowych. Ponadto minister podjęła próbę łączenia uczniów podczas lekcji religii w grupy międzyoddziałowe i międzyklasowe.
• Minister Nowacka w obliczu niemożliwości doprowadzenia do porozumienia z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi zaczęła wprowadzać zmiany prawne bez dopełnienia tego konstytucyjnego wymogu.
• Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 27 listopada 2024 r. orzekł, że z powodu braku porozumienia z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca jest w całości niekonstytucyjne.

1. Wprowadzenie

Jednym z podstawowych celów minister edukacji Barbary Nowackiej jest walka z religią w szkole. Przemawia za tym fakt wielokrotnego podejmowania w ostatnim roku inicjatyw skutkujących obniżeniem renomy zajęć z religii i etyki oraz wprowadzania rozwiązań prawnych zniechęcających uczniów do uczęszczania na te zajęcia.

Już w dniu zaprzysiężenia rządu Donalda Tuska Barbara Nowacka zapowiedziała, że jej celem będzie ograniczenie liczby godzin religii w szkole, umiejscowienie ich przed lub po zajęciach obowiązkowych oraz nieumieszczanie oceny końcoworocznej w religii na świadectwie[1]. Dnia 2 stycznia 2024 r. sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej Katarzyna Lubnauer potwierdziła, że od 1 września 2024 r. oceny z religii nie będą liczone do średniej[2]. Natomiast 26 stycznia 2024 r. na stronach Rządowego Centrum Legislacji został opublikowany projekt rozporządzenia w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, na mocy którego wprowadza się rezygnację z wliczania do średniej ocen rocznych lub końcowych ocen klasyfikacyjnych z religii i etyki[3]. W jego uzasadnieniu wskazano, że „skoro zajęcia religii i etyki nie są zajęciami, na które uczeń jest obowiązany uczęszczać, nieuzasadnione jest, aby roczna lub końcowa ocena klasyfikacyjna z tych zajęć miała wpływ na średnią uzyskanych ocen”[4]. Ostatecznie rozporządzenie z dnia 22 marca 2024 r. weszło w życie z dniem 1 września 2024 r.[5].

W ostatni dzień kwietnia 2024 r. na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji pojawił się projekt rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach[6]. Zmiany miały umożliwić łączenie uczniów uczęszczających na lekcje religii lub etyki w grupy międzyoddziałowe (obejmujące uczniów na tym samym etapie nauczania) lub międzyklasowe (zrzeszające uczniów z różnych etapów kształcenia)[7]. Taka praktyka narusza art. 96 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo Oświatowe (Dz.U. z 2024 r., poz. 737 t.j.). Ostatecznie opublikowano Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. poz. 1158). Tryb wydania rozporządzenia naruszał art. 25 (ust. 3-5 Konstytucji RP), który wyznacza zasady relacji państwa ze wspólnotami religijnymi w Rzeczypospolitej Polskiej, ponieważ minister nie doprowadziła do porozumienia z zainteresowanymi wspólnotami religijnymi przed wydaniem rozporządzenia, a to stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady konsensualnej regulacji stosunków państwo-kościół. W związku z powyższym Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego złożyła 26 sierpnia 2024 r. do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją RP rozporządzenia Ministra Edukacji[8], a w nim o wydanie postanowienia zabezpieczającego przez Trybunał Konstytucyjny.

2. Kontrola konstytucyjności rozporządzenia z 26 lipca 2024 r.

Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z 29 sierpnia (sygn. U 10/24)[9], uwzględnił wniosek Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego Małgorzaty Manowskiej, zawieszając stosowanie przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji z 26 lipca 2024 r. Następnego dnia na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej opublikowano komunikat, w którym Minister Edukacji „informuje, że powyższe zabezpieczenie nie wywołuje skutków prawnych a ww. rozporządzenie zostało wydane zgodnie z prawem i ma moc powszechnie obowiązującą od dnia 1 września 2024 r.”[10].

Trybunał Konstytucyjny orzekł 27 listopada 2024 r., że rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 26 lipca 2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. poz. 1158) jest w całości niezgodne z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2024 r. poz. 750, ze zm.) w związku z art. 92 ust. 1 w związku z art. 25 ust. 3 w związku z art. 2 i art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[11]. Oznacza to, że głównym powodem niekonstytucyjności było naruszenie zasady legalizmu oraz zasad demokratycznego państwa prawnego poprzez wydanie rozporządzenia z naruszeniem konstytucyjnego wymogu porozumienia się co do jego treści z władzami kościołów i innych związków wyznaniowych.

3. Projekt rozporządzenia z 30 września 2024 r. – treść naruszająca przepisy
Konstytucji

Pierwszego dnia października 2024 r. na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji opublikowany został projekt rozporządzenia Ministra Edukacji, zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach w wersji z dnia 30 września 2024 r. (numer w wykazie prac legislacyjnych Ministra Edukacji – 38)[12]. Projekt ten przewiduje ograniczenie liczby lekcji religii do jednej tygodniowo oraz narzucenie dyrektorom szkół obowiązku umieszczania zajęć z religii lub etyki przed obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi[13] w danym dniu lub po zakończeniu tych zajęć począwszy od września 2025. Oprócz tego w projekcie doprecyzowano, że zasady dotyczące organizowania nauki religii i etyki w grupie międzyoddziałowej lub grupie międzyklasowej będą stosowane w przypadku organizacji nauki religii lub etyki w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym punkcie katechetycznym. Tym samym projekt rozszerza stosowanie rozwiązań, z rozporządzenia z 26 lipca, które zostało uznane przez trybunał Konstytucyjny za niekonstytucyjne w całości.

Projektowany § 8a stanowi o nałożeniu obowiązku umiejscowienia w planie lekcji godzin religii oraz etyki przed obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi danego dnia albo po tych zajęciach. Stanowi to jednak faktyczne utrudnianie uczęszczania na dobrowolne zajęcia z religii lub etyki, a zatem oznacza naruszenie konstytucyjnego prawa do nauki[14].  W przypadku zajęć z religii, również naruszenie wolności religii przejawiającej się między innymi w wolności jej nauczania jako przedmiotu szkolnego[15]. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, „[n]auczanie religii jest, w świetle standardów współczesnego państwa demokratycznego, jednym z elementów wolności wyznania, określanej niekiedy jako wolność religii, stanowiącej jeden z istotnych przejawów idei wolności jednostki w społeczeństwie demokratycznym, będącej fundamentalną zasadą społeczeństwa demokratycznego”[16]. Utrudnianie uczęszczania uczniom na religię lub etykę narusza zatem również zasadę demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP. Godzi ono także w prawo rodziców do wychowania dzieci według własnych przekonań (art. 48 ust. 1 Konstytucji RP), w tym w sferze nauczania i wychowania moralnego i religijnego[17]. Ponadto wejście w życie przedmiotowych przepisów oznaczać będzie również dyskryminację uczniów chcących uczęszczać na religię lub etykę oraz rodziców chcących zapewnić swoim dzieciom edukację obejmującą wyznawany przez nich system wartości. Tymczasem zgodnie z art. 32 Konstytucji RP wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne (ust. 1). Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (ust. 2). Sztywny nakaz umieszczania lekcji religii przed lub po obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, w dodatku z możliwością wystąpienia tzw. okienek pomiędzy nimi, budzi także uzasadnione wątpliwości pod względem zgodności z art. 12 ust. 1 Konkordatu[18], zgodnie z którym naukę religii organizuje się w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. Co więcej projektowane zmiany należy uznać za sprzeczne z art. 31 ust. 3 w zw. z art. 53 ust. 5 Konstytucji RP, ponieważ przyjmują formę rozporządzenia, czyli aktu podustawowego, ponadto nie są konieczne ani nie realizują przesłanek stanowiących podstawę dla możliwości ograniczenia wolności nauczania religii opisanych w wymienionych przepisach, a zatem nie realizują konstytucyjnych wymogów legalnego ograniczenia wolności i praw człowieka[19].

4. Projekt rozporządzenia z 30 września 2024 r. – uwagi proceduralne

Nakaz umieszczania lekcji religii przed lub po obowiązkowych zajęciach edukacyjnych oraz ograniczenie liczby lekcji religii stanowi istotną zmianę warunków i sposobu organizowania nauki religii przez publiczne przedszkola i szkoły podstawowe. Przeprowadzenie tego rodzaju zmian wymaga porozumienia władz państwowych „z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych”, co w wynika wprost z art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty[20]. Porozumienie to nie może być przy tym rozumiane jako możliwość zajęcia niewiążącego stanowiska przez przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych, ale wymaga osiągnięcia konsensusu pomiędzy zainteresowanymi stronami. Wykluczone zatem będzie oparcie zmian w prawie jedynie na zapoznaniu się z opinią strony kościelnej[21].

W świetle judykatury Trybunału Konstytucyjnego „elementami procesu uzgadniania są: 1) obowiązek zapewnienia przez organ prawotwórczy informacji o projekcie decyzji prawotwórczej; 2) określenie terminu przedstawienia stanowiska; 3) dyskusja o merytorycznej treści tego projektu; 4) możliwość prezentowania różnych stanowisk, próby ich ujednolicania i wzajemnego dostosowywania do oczekiwań partnerów tej dyskusji; 5) wypracowanie ostatecznej, w miarę możliwości wspólnej i optymalnej, decyzji prawotwórczej; 6) protokoły uzgodnień i protokoły rozbieżności w razie utrzymania rozbieżnych stanowisk co do treści aktu; 7) uzasadnienie konieczności przyjęcia wersji projektodawcy w razie wystąpienia rozbieżności, co do treści rozwiązań”[22]. Wskazane elementy mają charakter uniwersalny i powinny być stosowane także do współuczestniczenia wspólnot religijnych w tworzeniu prawa dotyczącego relacji państwa z tymi podmiotami.

Wymóg porozumienia się państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi jest konsekwencją uznania autonomii oraz niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych, a także zasady współdziałania dla dobra wspólnego i dobra człowieka (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP) oraz szczególnej pozycji i funkcji tych podmiotów w społeczeństwie demokratycznym[23], co potwierdza brzmienie przepisów Rozdziału I Konstytucji RP (tylko ze wspólnotami religijnymi państwo reguluje swoje stosunki). Wyjątkowa pozycja konstytucyjna wspólnot religijnych uzasadnia również szczególne rozumienie pojęcia „w porozumieniu”, jako ograniczającego kompetencje, w tym wypadku, Ministra Edukacji poprzez zobowiązanie go do konsensualnego współdziałania ze wspólnotami religijnymi w procesie prawotwórczym[24]. Na poziomie prawnomiędzynarodowym dodatkową gwarancję układowego trybu regulacji stosunków państwa z Kościołem katolickim stanowi art. 27 Konkordatu, który głosi, że sprawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane na drodze nowych umów między Układającymi się Stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską.

Jak wynika z Komunikatu Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski po spotkaniu Zespołu roboczego KEP ds. kontaktów z Rządem RP w sprawie lekcji religii w szkole z przedstawicielami MEN z dnia 9 października 2024 r. strona kościelna przedstawiła swój sprzeciw i wątpliwości odnoszące się do projektu rozporządzenia oraz zmian proponowanych przez Ministra Edukacji[25]. Brak porozumienia dobitnie potwierdza komunikat z 9 grudnia 2024 r, w którym strona kościelna wyraża dezaprobatę wobec odrzucenia jej propozycji przez stronę rządową i braku osiągnięcia porozumienia[26].

5. Podsumowanie

Działania minister edukacji Barbary Nowackiej od pierwszego dnia jej urzędowania ukierunkowane są między innymi na obniżenie renomy zajęć z religii i zniechęcenie uczniów do uczęszczania na te zajęcia. Jest to wypadkowa osobistego światopoglądu minister (która należy do lewicowej partii Inicjatywa Polska, a wywodzi się ze skrajnie liberalnolewicowej partii Twój Ruch o profilu socjalliberalnym i antyklerykalnym) oraz prawnej niemożliwości całkowitej likwidacji przedmiotu szkolnego jakim jest religia.

Minister Nowacka w obliczu niemożliwości doprowadzenia do porozumienia z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi zaczęła wprowadzać zmiany prawne bez dopełnienia tego konstytucyjnego wymogu. Dopiero wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2024 r. oraz okres prekampanii prezydenckiej w Polsce sprawił, że dalsze zmiany zostały spowolnione, a dialog z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, szczególnie z Kościołem katolickim, jest prowadzony w formalnie poprawny sposób. Nie oznacza to jednak, że strony zbliżają się do osiągnięcia porozumienia, a oczekiwania lewicowego elektoratu mogą doprowadzić do kolejnych bezprawnych działań minister edukacji. Należy zatem podkreślić, że wprowadzanie dalszych zmian bez wymaganego przez ustawę i Konkordat porozumienia strony rządowej i kościelnej co do zmian w zakresie organizacji lekcji religii stanowić będzie kolejny delikt konstytucyjny.

Łukasz Bernaciński

---

^[1]        Nowacka o lekcjach religii: Dwie godziny to jest przesada, 13.12.2023, https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-nowacka-o-lekcjach-religii-dwie-godziny-to-jest-przesada,nId,7206792 (dostęp: 10.12.2024).

^[2]        Radio ZET, Wiceszefowa MEN zapowiada zmiany w szkołach. „Chcielibyśmy, żeby to weszło od 1 września”, https://wiadomosci.radiozet.pl/Gosc-Radia-ZET/wiceszefowa-men-zapowiada-zmiany-w-szkolach-chcielibysmy-zeby-to-weszlo-od-1-wrzesnia (dostęp: 10.12.2024).

^[3]        Szerszy komentarz do projektu rozporządzenia zob. Ł. Bernaciński, K. Szymańska, Ocena z religii stanowi naturalną konsekwencję organizowania nauczania religii przez szkoły publiczne, https://ordoiuris.pl/wolnosc-religii-w-szkole/ocena-z-religii-stanowi-naturalna-konsekwencje-organizowania-nauczania (dostęp: 10.12.2024).

^[4]        Uzasadnienie do projektu rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12381254 (dostęp: 10.12.2024).

^[5]        Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 22 marca 2024 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, Dz. U. poz. 438.

^[6]        Projekt rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12384702/katalog/13056500#13056500 (dostęp: 10.12.2024).

^[7]        Szerszy komentarz do projektu rozporządzenia zob. Ł. Bernaciński, M. Puzio, Krok do wyrugowania religii ze szkół. Dyskryminujący projekt Ministerstwa Edukacji, https://ordoiuris.pl/komentarze/krok-do-wyrugowania-religii-ze-szkol-dyskryminujacy-projekt-ministerstwa-edukacji (dostęp: 10.12.2024).

^[8]        Treść wniosku dostępna pod adresem: https://www.sn.pl/sites/Serwis_WWW/SiteAssets/Lists/Wydarzenia/AllItems/Wniosek%20Pierwszego%20Prezesa%20Sądu%20Najwyższego%20do%20Trybunału%20Konstytucyjnego%20z%20dnia%2026%20sierpnia%202024%20r.%20BSA%20III.4011.1.2024.pdf (dostęp: 10.12.2024).

^[9]        Treść postanowienia dostępna pod adresem: https://www.sn.pl/sites/Serwis_WWW/SiteAssets/Lists/Wydarzenia/AllItems/postanowienie%20TK%20U%2010-24.pdf (dostęp: 10.12.2024).

^[10]       Stanowisko Ministra Edukacji ws. zabezpieczenia TK, https://www.gov.pl/web/edukacja/stanowisko-ministra-edukacji-ws-zabezpieczenia-tk (dostęp: 10.12.2024).

^[11]       Zob. https://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/nauka-religii-w-publicznych-przedszkolach-i-szkolach-4 (dostęp: 12.10.2024).

^[12]       Rozporządzenie Ministra Edukacji zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach dostępne pod adresem https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12390003, (dostęp: 10.12.2024).

^[13]       Wynika to z projektowanego § 8a rozporządzenia, w którym mowa jest o obowiązkowych zajęciach wymienionych w art. 109 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2024 r. poz. 737 z późn. zm.).

^[14]       Por. art. 70 ust. 1 zd. pierwsze i ust. 4 zd. pierwsze Konstytucji RP.

^[15]       Por. art. 53 ust. 1 i 4 Konstytucji RP.

^[16]       Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07.

^[17]       Por. art. 53 ust. 3 Konstytucji RP, art. 2 protokołu nr 1 z dnia 20 marca 1952 r. do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1995 nr 36 poz. 175), dalej jako: Protokół nr 1; art. 18 ust. 4 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167); art. 14 ust. 3 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 83, str. 389).

^[18]       Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318).

^[19]       Zob. szerz. Ł. Bernaciński, Uwagi do projektu rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, https://ordoiuris.pl/wolnosc-religii-w-szkole/uwagi-do-projektu-rozporzadzenia-ministra-edukacji-zmieniajacego-0 (dostęp: 10.12.2024).

^[20]       Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. z 2024 r. poz. 750 z późn. zm.

^[21]       Por. D. Walencik, Formalnoprawne uwarunkowania stanowienia regulacji prawnych dotyczących finansowania związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Finansowanie Kościołów i innych związków wyznaniowych, red. P. Sobczyk, K. Warchałowski, Warszawa 2013, s. 40.

^[22]       Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 czerwca 2013 r., sygn. akt K 12/10.

^[23]       Ł. Bernaciński, Obywatelski odpis podatkowy jako potencjalne źródło finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce. Perspektywa prawnowyznaniowa, s. 92. Tekst obronionej rozprawy doktorskiej dostępny pod adresem: https://www.bip.uni.lodz.pl/stopnie-naukowe/przewody-doktorskie-postepowania-w-sprawie-nadania-stopnia-doktora/mgr-lukasz-bernacinski, (dostęp: 10.12.2024).

^[24]       Por. P. Stanisz, D. Walencik, Tryb nowelizacji rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2024, https://doi.org/10.31743/spw.17760.

^[25]       Opoka.news, Komunikat po spotkaniu Zespołu Roboczego ds. Kontaktów z Rządem RP, https://opoka.news/komunikat-po-spotkaniu-zespolu-roboczego-ds-kontaktow-z-rzadem-rp, (dostęp: 10.12.2024).

^[26]       Komunikat strony kościelnej z posiedzenia Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski, https://episkopat.pl/doc/222048.Komunikat-strony-koscielnej-z-posiedzenia-Komisji-Wspolnej (dostęp: 10.12.2024).

Źródło ilustracji: Wikipedia.