Niniejszy wpis zawiera fragment raportu „Rok dewastacji państwa prawa”, opublikowanego przez Instytut Ordo Iuris 13 grudnia 2024 r. Z całością raportu można zapoznać się pod adresem https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/rok-dewastacji-panstwa-prawa-raport-ordo-iuris
Główne tezy:
- Członkowie rządu uznają bądź nie uznają orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego lub Sądu Najwyższego, w zależności od sytuacji.
- Tego rodzaju praktyki godzą w wyrażone w Konstytucji RP zasady praworządności oraz podziału i równouprawnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
- Działania poszczególnych członków rządu można interpretować jako próbę podporządkowania sądownictwa interesom politycznym.
1. Wprowadzenie
Obserwowane w ostatnim czasie przypadki wybiórczego respektowania wyroków Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego przez przedstawicieli władzy w Polsce stanowią poważne zagrożenie dla fundamentów państwa prawa. Sytuacja, w której organy państwowe respektują jedynie te orzeczenia, które są zgodne z ich interesami politycznymi, podważa zaufanie obywateli do niezależności sądów i skuteczności systemu prawnego. W szczególności Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny Adam Bodnar, który w przeszłości respektował wyroki Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, obecnie pomija te, które są niekorzystne dla interesu politycznego reprezentowanej przez siebie partii. Podobnie Marszałek Sejmu Szymon Hołownia kwestionuje orzeczenia Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN, uznając ją za nieuprawniony organ[1], jednocześnie akceptując inne uchwały tej samej izby – np. uchwałę tej izby stwierdzającą ważność wyborów parlamentarnych, po których aktualnie rządzący obóz objął władzę, której nikt z beneficjentów tej uchwały nie zakwestionował[2].
2. Hipokryzja w obliczu prawa – przypadek Adama Bodnara
Postawa przedstawicieli władzy wobec orzeczeń sądowych budzi poważne wątpliwości co do ich zaangażowania w przestrzeganie zasad państwa prawa. Najbardziej jaskrawym przykładem takiej postawy jest zachowanie Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, Adama Bodnara. Z jednej strony minister ten niejednokrotnie publicznie krytykował wyroki sądów, które jego zdaniem były nieprawidłowe lub niekorzystne dla jego politycznych sojuszników. Z drugiej strony, kiedy to sam był beneficjentem korzystnych dla niego orzeczeń, bez wahania je akceptował i w pełni respektował.
2.1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, sygn. K 20/20
Szczególnie wymownym przykładem takiej postawy jest sprawa dotycząca wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 kwietnia 2021 roku (sygn. K 20/20[3]). Wówczas to Trybunał orzekł, że przepis pozwalający Rzecznikowi Praw Obywatelskich na pełnienie swoich funkcji po upływie kadencji, do czasu wyboru następcy, jest niezgodny z Konstytucją, jednak odroczył datę utraty mocy obowiązującej badanego przepisu o 3 miesiące (chodzi o art. 3 ust. 6 ustawy o RPO, który jest niezgodny z art. 209 ust. 1 w związku z art. 2 i 7 Konstytucji). Adam Bodnar, pełniący wówczas funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich, bez zastrzeżeń zaakceptował ten wyrok i poinformował o tym opinię publiczną. W komunikacie swojego Biura podziękował wszystkim, którzy go wspierali, i zapewnił, że instytucja, którą kierował, „będzie nadal działać na rzecz ochrony praw obywateli[4]”. To pokazuje, że Adam Bodnar, jako Rzecznik Praw Obywatelskich, nie podważał legalności wyroków Trybunału Konstytucyjnego w 2021 r., mimo, iż wyrok ten był wydany w składzie: sędziowie Julia Przyłębska, Stanisław Piotrowicz, Justyn Piskorski (określany przez obecny rząd mianem „dublera”), Bartłomiej Sochański i Wojciech Sych. Tymczasem, już jako Minister Sprawiedliwości-Prokurator Generalny, nie wahał się podważać legalności działalności Trybunału Konstytucyjnego następującymi słowami: „(…) Na razie każde orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego jest publikowane w Dzienniku Ustaw z adnotacją, że wyroki zostały wydane z naruszeniem podstawowej zasady dotyczącej wyboru sędziów, bo w składzie obecnego TK zasiada osoba nieuprawniona, więc jest on organem pozbawionym konstytucyjnych cech[5].”
2.2. Zabezpieczenie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie odwoływania prezesów sądów
Przykładem podważania orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego jest odmowa uznania przez Ministra Sprawiedliwości postanowienia zabezpieczającego Trybunału Konstytucyjnego[6] z dnia 1 lutego 2024 r. (sygn. Ts 19/24) dotyczącego odwoływania prezesów sądów[7]. Zgodnie z zabezpieczeniem minister sprawiedliwości nie może odwoływać prezesów i wiceprezesów sądów bez zgody Krajowej Rady Sądownictwa do czasu wydania przez TK wyroku dotyczącego przepisów mających regulować te kwestie. W reakcji na orzeczenie Trybunału Adam Bodnar stwierdził: „TK może wydawać różnego rodzaju postanowienia, natomiast powstaje pytanie o ich wagę (…)”, a zapytany czy będzie uznawał zabezpieczenia Trybunału Konstytucyjnego, który orzekł, że nie może on odwoływać prezesów sądów, odpowiedział: „nie będę tego uznawał[8]”.
W podobny sposób zachowała się Minister Edukacji Barbara Nowacka po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny postanowienia zawieszającego stosowanie jej rozporządzenia[9] zmieniającego zasady dotyczące organizowania lekcji religii w szkole. W komunikacie opublikowanym na stronie Ministerstwa Edukacji Narodowej stwierdziła wówczas, że postanowienie TK „nie wywołuje skutków prawnych”[10].
2.3. Orzeczenie Sądu Najwyższego dotyczące niedopuszczalności cofnięcia wniosku o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w sprawie ustalenia płci metrykalnej
Obecnie urzędujący Minister Sprawiedliwości kwestionuje także niektóre orzeczenia Sądu Najwyższego. Przykładem jest „nieuznawanie” postanowienia SN dotyczącego niedopuszczalności cofnięcia wniosku o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego w sprawie ustalenia płci metrykalnej[11]. Sprawa ta ma już długą i zawiłą historię, sięgającą września 2022 roku, kiedy to Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro wystąpił z wnioskiem (sygn. III CZP 143/22[12]) o rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy zagadnienia prawnego w przedmiocie ustalenia kręgu osób legitymowanych biernie do udziału w procesie o zmianę lub ustalenie płci, w szczególności ustalenia tego, czy po stronie pozwanej muszą w takim procesie wystąpić, obok żyjących rodziców, nierozwiedziony małżonek lub dzieci powoda. Następnie, postanowieniem[13] z 19 stycznia 2024 r. skład siedmiu sędziów przedstawił wniosek o podjęcie uchwały w tej sprawie składowi całej Izby Cywilnej uznając, że przemawia za tym m.in. rosnąca liczba związanych z tym postępowań w praktyce sądowej. Dnia 29 stycznia 2024 r. Adam Bodnar, działając jako Prokurator Generalny, cofnął wniosek o rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego, a następnie – 7 czerwca – skład całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego uznał cofnięcie wniosku za niedopuszczalne (…)”[14].
Decyzja Sądu Najwyższego może być interpretowana jako stanowcze stwierdzenie, że raz postawione pytanie prawne dotyczące konstytucyjności danego przepisu lub jego wykładni nie może być arbitralnie usunięte z porządku dziennego przez Prokuratora Generalnego. To z kolei stanowi istotny element gwarancji praworządności.
Biuro Prokuratury Krajowej nie zgadzając się z orzeczeniem Sądu Najwyższego wydało komunikat[15], w którym stwierdzono, że: „nieuwzględnienie przez Sąd Najwyższy cofnięcia przez Prokuratora Generalnego wniosku inicjującego postępowanie należy uznać za działanie pozbawione podstawy prawnej. Kontynuowanie przez Sąd Najwyższy postępowania i ewentualne wydanie rozstrzygnięcia, będzie obarczone wadą prawną”[16]. Następnie Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny Adam Bodnar, pismem z dnia 9 sierpnia 2024 r. zawnioskował o „wyłączenie ze składu orzekającego sędziów Sądu Najwyższego powołanych na stanowisko na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r. poz. 3)”[17]. Wnioskowi został nadany bieg poprzez skierowanie go do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego. Pomimo braku rozpoznania wniosku Prokurator Generalny Adam Bodnar „podtrzymuje w pełni swoje stanowisko, co do braku podstaw faktycznych i prawnych do wydania orzeczenia przez Sąd Najwyższy w tej sprawie[18]”.
2.4. Stwierdzenie ważności wyborów do Parlamentu Europejskiego (I NSW 44/24)
Postawa Prokuratora Generalnego Adama Bodnara wobec orzeczeń, od początku objęcia władzy przez jego obóz polityczny budziła wątpliwości co do jego zaangażowania w przestrzeganie zasad państwa prawa. Jednakże, ostatnie wydarzenia związane z jego bojkotem posiedzenia Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego oraz odmową przedstawienia stanowiska w sprawie ważności wyborów do Parlamentu Europejskiego w bieżącym roku[19] odsłaniają jeszcze głębsze problemy pojawiające się w relacjach obecnego Prokuratora Generalnego – Ministra Sprawiedliwości z TK i SN. Uchwałą z 3 września 2024 r., podjętą w składzie pełnej Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, Sąd Najwyższy stwierdził ważność wyborów do Parlamentu Europejskiego[20]. Adam Bodnar, powołując się na wyroki europejskich trybunałów[21] [22], kwestionujące niezależność Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN, odmówił udziału w posiedzeniu i przedstawienia stanowiska Prokuratora Generalnego. Nadmienić należy, że w przeszłości, jako Rzecznik Praw Obywatelskich, Bodnar bez wahania akceptował wyroki orzeczenia tej izby SN. Chodzi np. o wspomnianą już uchwałę stwierdzająca ważność wyborów parlamentarnych, po których opozycja przejęła władzę. W dniu 11 stycznia 2024 r. Sąd Najwyższy, działając w pełnym składzie Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych na posiedzeniu jawnym, wydał uchwałę, mocą, której stwierdził ważność wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 15 października 2023 r.[23] Nikt z obecnie rządzących nie zakwestionował tej uchwały, pomimo tego, że – zdaniem niektórych – została wydana przez „nie-sąd[24]”.
3. Podsumowanie
Przedstawiciele obecnego rządu nie tylko kwestionują orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego lub podejmują działania z nimi sprzeczne, ale uznają je bądź nie, w zależności od sytuacji. Konsekwencje takiego postępowania są niezwykle poważne. Kiedy konstytucyjni ministrowie publicznie deklarują, że nie będą respektować orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego lub określonych składów orzekających Sądu Najwyższego, podważają nie tylko autorytet tych organów, ale godzą w wyrażone w Konstytucji RP zasady praworządności oraz podziału i równouprawnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
Nieuznawanie wyroków konstytucyjnych organów władzy sądowniczej to nie tylko problem prawny, ale także polityczny. Przytoczone działania przedstawicieli rządu można interpretować jako próbę podporządkowania sądownictwa interesom politycznym. Jest to sygnał, że w polskim środowisku politycznym istnieją tendencje do ograniczenia niezależności sądów i podporządkowania ich własnym interesom.
Julia Książek, Marek Puzio
[1] Szymon Hołownia o postanowieniu SN ws. Wąsika: Czekam na odpowiedź z innej izby, https://www.rp.pl/polityka/art39656951-szymon-holownia-o-postanowieniu-sn-ws-wasika-nie-wiem-na-jakiej-podstawie-je-wydano, dostęp: 5.12.2024 r.
[2] Hołownia: Uznaję orzeczenie SN o ważności wyborów, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/1487588,holownia-ruch-trzaskowskiego-waznosc-wyborow.html, dostęp: 5.12.2024 r.
[3] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 kwietnia 2021 r. sygn. akt K 20/20, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20210000696/O/D20210696.pdf, dostęp: 12.11.2024r.
[4] Komunikat Biura Rzecznika Praw Obywatelskich z 15.04.2021 r., https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rozprawa-przed-tk-mandat-rpo-odroczenie-13-kwietnia, dostęp: 12.11.2024 r.
[5] Adam Bodnar o zmianach w Trybunale Konstytucyjnym: uważam, że uchwała jest niewystarczająca, https://www.pap.pl/aktualnosci/adam-bodnar-o-zmianach-w-trybunale-konstytucyjnym-uwazam-ze-uchwala-jest, dostęp: 2.12.2024 r.
[6] TK: Odwołanie prezesa sądu bez udziału KRS – niekonstytucyjne, https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/odwolywanie-prezesow-sadow-wyrok-trybunalu-konstytucyjnego,527560.html, 2.12.2024 r.
[7] Bodnar o zabezpieczeniu TK ws. prezesów sądów: Nie będę tego uznawał, https://www.wnp.pl/parlamentarny/wydarzenia/bodnar-o-zabezpieczeniu-tk-ws-prezesow-sadow-nie-bede-tego-uznawal,831320.html, 2.12.2024 r.
[8] Tamże.
[9] Zob. postanowienie TK z 29 sierpnia (sygn. U 10/24)
[10] Stanowisko Ministra Edukacji ws. zabezpieczenia TK z 30.08.2024 r., https://www.gov.pl/web/edukacja/stanowisko-ministra-edukacji-ws-zabezpieczenia-tk, dostęp: 5.12.2024 r.
[11] Komunikat Prokuratury Krajowej ws. postępowania dot. uzgodnienia płci z 29.10.2024 r., https://www.gov.pl/web/prokuratura-krajowa/komunikat-ws-postepowania-dot-uzgodnienia-plci2, dostęp: 12.11.2024 r.
[12] Zagadnienia prawne, III CZP 143/22, https://www.sn.pl/sprawy/SitePages/Zagadnienia_prawne_SN.aspx?ItemSID=1760-301f4741-66aa-4980-b9fa-
873e90506a11&ListName=Zagadnienia_prawne&Rok=2022.
[13] III CZP 143/22, Postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2024 r., https://www.sn.pl/sites/Serwis_WWW/SiteAssets/Lists/Zagadnienia_prawne/AllItems/iii%20czp%20143-22.pdf.
[14] III CZP 6/24 SN, Niedopuszczalne jest cofnięcie wniosku o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego, 7 czerwca 2024 r. dostęp: 6.11.2024 r, https://www.sn.pl/aktualnosci/SitePages/Komunikaty_o_sprawach.aspx?ItemSID=650-b6b3e804-2752-4c7d-bcb4-7586782a1315&ListName=Komunikaty_o_sprawach.
[15] Komunikat ws. postępowania dot. uzgodnienia płci z 29.10. 2024 r., https://www.gov.pl/web/prokuratura-krajowa/komunikat-ws-postepowania-
dot-uzgodnienia-plci2.
[16] Tamże.
[17] Tamże.
[18] Tamże
[19] Sąd Najwyższy uznał ważność wyborów do PE. Bodnar bojkotuje posiedzenie IKNiSP i podważa jej legalność. Żaryn: Polityczny nihilizm, https://wpolityce.pl/polityka/704713-sn-uznal-waznosc-wyborow-do-pe-bodnar-bojkotuje-posiedzenie, 2.12.2024 r
[20] I NSW 44/24, Uchwała całej Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 3 września 2024 r., https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/i%20nsw%2044-24.pdf.
[21] Wyrok (Wielkiej Izby) Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 21 grudnia 2023 r., https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=280769&pageIndex=0&doclang=PL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=8220663.
[22] Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 23 listopada 2023 r., (Skarga nr 50849/21), sprawa Wałęsa przeciwko Polsce, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-235702%22]}.
[23] I NSW 1237/23, Uchwała całej Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 11 stycznia 2024 r., https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/i%20nsw%201237-23.pdf.
[24] Nieuznawana izba Sądu Najwyższego stwierdziła ważność ostatnich wyborów parlamentarnych, https://tvn24.pl/polska/wybory-2023-nieuznawana-izba-kontroli-nadzwyczajnej-sadu-najwyzszegouznala-waznosc-wyborow-st7717551, dostęp: 2.12.2024 r.
Źródło ilustracji: Adobe Stock.
